स्वतन्त्र सेनानी हिरादेवी यमि
ं
हिरादेवी यमि तुलाधरयात राष्ट्वादी नेता धर्मरत्न यमि तुलाधरया कला या रुपय् जक मखु नेपाः या छम्ह देशभक्त वीर मिसा कथं नं कायेगु याः । वय्कःया जन्म विं.सं १९७७ सालय् यें केलत्वालय् जूगु खः । वय्कःया बौं हेराकाजी कंसाकार व मां हेरामाया कंसाकार खः । उगु इलय् केलत्वाःया भंसाःछें धालकि तसकं नां जाः । ल्हासाय् वनीपिसं नां च्वकेगु थाय् भंसाःछेंया म्हायाय्मचा हिरादेवी । ल्हासाय् पसः दुपिं नये त्वनेगुली छुं समस्या मदुपि उदाय् समाजय् तःधंक नां दुपि ।
गुंद दुवलय् ् मां मदुगु मां मदयाः पीन्यान्हु दुवलय् अवु चिरिमां हःगु कारणं हिरादेवी तंसकं दुःख सी माल । उकिसनं हिरादेवीयात गन्धमाला ल्वचं कयाः तसकं सास्ति जुल । ककुनिसे छाति तक पिहां वःगु ग्लाय्ण्डयात अपरेशन यानाः नं लायेके मफुत । प्वाःगगु न्हाय्प्वाःतिके हे मफुत । थुगु ल्वचं हिरादेवीयात गुंदँ झिदँ तकं कष्ट बिल । केहेया वासः यायेत दाजु धनकाजी कंसाकार यक्व हे कुतः याःसा लायेके मफयाच्वन । अय्सा यें केलत्या.या मासगल्लिइ जगतलाल मास्टरयाथय् आखः च्वं वनाच्वन । आखः व्वनेगुल िमेहनेत याये मालाः हिरादेवी झंझं गंसि जुजुं वन । म्ह छम्हं नवयाः म्वाइ थें मच्वन । धनकाजीया इनाप कथं साहु भाजुरत्न वासं यायेत हि।रादेवीयात कलकत्ता व्वना यकल । डाक्टरतय्सं छयंगू फुक्कं प्वाःगना च्वनेधुंकलं लाइ मखुत धाल । अनं कालिंपोग वन अनयाम्ह डाक्टर निभाःयागु आचय् तयाः वासःयाना दत्या दुवलय् ल्वय् लायेका विल । विदेशय् च्वनाःवःगुलि हिरादेवीया जीवनय् तःधंगु परिर्वतन हल । दुःखी गरिबपित तन मन व धन वियाः ग्वाहालि यायेगुलि सक्रिय जुयादिल ।
धर्मरत्न यमि यात छथाय् भ्वय् वं थाय् हिरादेवीया आर्कषण व्यक्तित्व मोहित यागुलि याःगुलि भमचा ल्हाके छ्वगु जुयाच्वन । तर छेजपिन्स धर्मरत्न धइम्ह झयालखानावाल छुं मदुम्हेसित बिमखुधयाहल । ख न ख धर्मरत्न तत्कालिन राणा शासनयात वाछ्वयाः प्रजातन्त्र हयेत राजनीतिइ सना जुइम्ह । १९९७ सालय् प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेर सर्वस्वहरण सहित १८ दंया कैद सजाय व्यूगुलिइ न्यादँया जेल सजाय फया मुतm जूम्ह । आम्दानी छगः मदुम्ह । तर नुगलय् हाकुगु मथाम्ह स्पष्ट वतmा कथं म्हस्यूम्ह् राजनीतिज्ञ धर्मरत्नयात हिरादेवी नं ययेके धुंकूगु जुयाच्वन ।
धर्मरत्न इहिपा न्ह्य हिरादेवीयात थथे धाःगु जुयाच्वन जि थेजाम्ह छे वुं मदुम्ह राजनीतिइ सना जुइम्ह मनू नाप व्याहा यात कि छं दुःख सी उकिसन जि मभिम्ह मनू उकि जि व्याहा यायेमते । यमियात हिरादेवी थुकथं लिस व्यूगु जुयाच्वन यदि छिं मभिम्ह मनू जूगु राजनितिइ हे सना मदिगु जुइ उकि उगु विषयय् जिगु छुं आपत्रि मदु इहिपा धुकाः निम्हतिपूलिं राणा शाशन क्व थलाः प्रजातन्त्र हयेगुली सक्रिय रुप व्वति काल । जीवन पासा जुइम्ह मिजंया ख्वा तक मस्वसे इहिपा क्वचायेकीगु तत्कालीन समाजय हिरादेवी धर्मरत्नयागु गतिविधि व विचार धारायात बांलाक म्हसीका हे जक इहिपाया निर्णय याःगुलि सी दु कि हिरादेवी वास्तवय् गुज्वःम्ह मिसा खः ।
हिरादेवीया शाहस प्रतिभा व व्यावहारिक कुशलतायात तत्कालीन राजनीतिज्ञतय्स यक्व च्वछायेगु याः । वामपन्थी नेता तुलसीलाल अमात्यजु २००७ सालया जनकान्ति सफल यायेगुलिई हिरादेवी थःत याःगु ग्वाहालियात थुकथं लुमंका दी
यमिजी उव्ले भारतय् च्वनाच्वंगु छेय् यमिया जहान हिरादेवी व मेपि चिचीधिकःपि मस्त जक दुगु । उगु वखतय् हिरादेवीयात जि बालांक म्हसीकेगु मौका बूलात ।वयूकः छम्ह अत्यन्त हिम्मती व प्रजातन्त्र प्रति समर्पित वीर मिसाया रुपय् खना । छेंय् थःगू आथिर्क संंकट उकीसन जितः नके माःगु । गन गन हया जितः नके हइ उगु बखतय् येय् अधिकांस छेय् पाइखाना दुसा छेय् पिने क्यवय् जुइगु राणातयगु पालय् निभाः त्वइवलय् छें नं पिहां वयेगु जोखिम जुयाच्वनीगु उकि ख्यां सिलेगु निसे झाडा च्वनेगु पिसाब यायेत छेंय् दुने कोप्राय् जक याये मालीगु उगु बखतय् भूमिगत च्वनेगु धइगु छेय्ं सुलाच्वनेगु जक मखु छें थुवाःया नितिं नं जोखिमया नापनाप छंगु झझटया नं ज्या जुइगु । थुज्यागु झझट ज्या थःपिनि चिचीधिकः काय् म्हायाय्पित जक याइगु जुइ कोप्राय् च्वगु फोहर वांछवनेगु निसे उकीया सफा यायेगु च्वयेकेगु तक याइगु । प्रजातन्त्रप्रति ढृढ आस्था दुगु कारण हे हिरादेवी राणातय्पाखे जुइफुगु आंतक व भयया वास्ता मयासे च्वय् धयाथे दक्व ज्या छम्ह मां नं काय् म्हयातयगु ज्याय् दिक्क मजुइथे यायेफगु ख वय्कःयाके छगु निस्वार्थ देशभतm व वीर माताया गुण खनाः ।
अथे हे प्रजातन्त्रवादी नेता गणेशमान सिहजु हिरादेवीयागु योगदानयात कयाः थुकथं धयादी २००४ सालय् य्ेय् तःधंगु आन्दोलन जुल उकी पृष्पलाल श्रेष्ठ शम्भुराम श्रेष्ठपिनिगु तःधंगु भूमिका दु तःधंगु दमन न धरवकड जुल । जित नं माल तर जि बचे जुल उगु बखतय् धर्मरत्न सिवे नं वया े श्रीमती हिरादेवीया तःधंगु भूमिका दु । लिपा २००६ सालय् जिमिसं सशस्त्र संधया तयारी यायेत छु पासापिं नापं नेपालय् दूहा वये धुकां पासापित सुचुकेगु ज्याय् हिरादेवी तःधंगु सहयोग यात उगु बखतय् महिला आन्दोलनय् हिरादेवीया भूमिका बारे जितः सिव मगलादेवीयात अप्व म्हस्गू । चिचीधिकःपि मस्तय्त छम्ह वजि वियाः व छगु कोप्रा कुंचाय् त्वता कुना वनीगु । वहनी १० ११ बजे लिहां वइवलय् उपि द्यनाच्वने धुकीगु । छक जि यमिजीाया छेय् थ्यंवलय् छेया अवस्था खनाः कलाम्ह ख्वइगु कला ख्वगु खना भाःतम्ह नं ख्वइगु जि लुखाया् दनाम्ह दना तु जित नं दुहां वा धायेफत न पिहा हु धायेफत उज्वःगु दयनीय अवस्था जुयाच्वगु उमिगु छेय् ।
धर्मरत्न यमि नापं जेलय् स्वधंलय् सर्वश्वहरण सहित मुडे यानाः मचाम्ह फा व्वहलय् क्वबुइकाः चाःहिइकाः जन्मकैदया सजार्य फम्ह म्वाःम्ह सहिद कथं म्हस्यूम्ह रामहरि शर्माया कथं धर्मरत्नया जहान हिरादेवी तुलाधर राजनीतिइ उतिकं हे थूम्ह नापं राजनीतिइ तसकं कियाशीलम्ह मिसा खः । उगु बखतय् आथिर्क कष्ट फयाः नं २००७ साल न्ह्य याःगु योगदान यक्व प्रशंसनीय जू । यमिजीयात पूर्ण टेवा व्यूम्ह वय्कः हे खः ।
आखः सलकि मिसात वेश्या जुइ धयागु तात्कालीन समाज । बांवांलाःपि म्ह्यामस्त राणातय् दरबारय् दुगुचा फैचा थे उपहार बियाः ध्यवा याइगु पदोन्नती काइगु जमाना । मिसापिनिगु यौवनय् मनोमानी याके बियाः शतिmशाली धाःपि मनूतय्त वः कयाः थः नं शतिmशालीम्ह मनू धेकाः फूंइ क्यने मापि मनूतय्सं हैकम चले यानाच्वनीगु जमाना । उच्वःगू इलय् न शासक वर्गया अधिनय् न्यानाः मिसातय्सं प्रजातन्त्रया निति जुलुस पिकात । व बिगु शाहसया खः मखु ।
२००४ आषाढ पांखे भारत सरकारयात आग्रह यानाः भारतिय पक्ष नं थं पाखे याना याकेत पद्मशमशेर वैज्ञानिक सल्लाहकार न तल । सल्लाहकार थी प्रकाश गुप्त थगु प्रतिनिधि सहित य्ेय् वल । नेपालय् बुलुहु प्रजातन्त्र विया यंकेगु सुझाब वियाः न्हुगु विधानया रुपरेखा सम्म दयेकाः प्रतिनिधि मण्डल लिहा वन । सुधार यायेगु खंय् मोहन शमशेर खवर शमशेरयात विरोधी जुयाः पिहा वल । उगु कारणय् जागिर बीमाःपि थः मनूतयत भर्ना यायेगु थाय् जूयाच्वंगु खः उकियात वैधानिकता बीत चुनाव याकल । उगु चुनाबय् मिसापिसं भो्ट बी मदुगु जुगुली भूमिगत महिला संध कागाक्षादेवीया नेतृत्वय् महिला अधिकारीणी समिती खडा यात । श्री माया चम्पा गुरुमाजु हिरादेवी यमि मंगलादेवी साधनादेवी आदिपिन्स पद्म शमशेरयात नापलानाः मिसापित न मिजतय्त थे अधिकार वीत इनाप यात ।
मिसापित नं भोट कुर्केगु अधिकार बीमाः धका श्रीमायाया नेतृत्वय् पिआवःगु जुलुसय् नं हिरादेवी सक्रिय रुप व्वति काल । हिरादेवी छगु हे मिटि∙ त्व तीगु मखु । मिटि∙य् वसाः न्ह्याव्ले मचा छम्ह पाछायाः वनीगु । २००४ साल असार २२ गते म्हय्पिइ मुनाः महिला संध दयेकूगुलि हिरादेवी नं र्कायकारिणी समितीया दुजः जुयादीगु खः ।
महिला संध धालकि उगु इलय् वेश्या कोठीया रुपय् स्वइगु । महिला संधया् मिस्त धालकि थुकलं बीगु । लखं लुकाहइगु म्हुतु ल्हाला हइगु । महिला संधय् सनिपिं भिं मजु इपि नाप संगत यायेमज्यू धाइगु । छखेर अथेसा मेखेर सरकारया् निति नं उपि मिखाया धू समान । दुश्मनया रुपय् स्वइगु । मिखा सिगु चोट फया नं हिरादेवीपिंसं प्रजातन्त्र नं मिसा अधिकारया निति सधंर्ष यायेगु ज्या मत्वतू ।
२००४ श्रावण ३१ ग्ते १९४७ अगष्ट १५ कुन्हु बृटिश उपनिवेश भारत स्वतन्त्र जूगु लसताय् यें मरु सतःया ये कुटिइ नं हिरादेवीया सभापतित्वय् छगू भारत स्वतन्त्रता दिवस हन । उगु सभाः व जुलुस याःगु धकाः धर्मरत्न यमि यमिया किजा संधरत्न व हिरादेवीयात नं ज्वना यंकल । हिरादेवीया मुलुय् दुरु त्वनीम्ह म्हयाय्मचा नं दुगुलिं तारिखय् त्वःतल । धर्मरत्नयात खुला तक जेलय् स्वधनाः लिमा तिनि तारिखय् त्वःता हल ।
राणातय्गु धरपकडं यानाः स्व निगलय् राणा शासन विरोधी भावनां थाय् कयाच्वगु अवस्था तर नेपाल निरंकुशतन्त्र हटे यायेमाः धाइपि नेतात धाःसा भारतय् च्वनाः नेतृत्वया होडबाजीया निति थःथवय् धोरधोर ल्वानाच्वन पार्टि दुने राष्टिय्तायाः सवालय् नं मतभेड जुयाच्वन । नेतातय्गु ल्वापु याना येय् च्वनाच्वपि नेता कार्यकर्ताय्त अलमल यानाविल ।
उगु इलय् नेपाःया निरकुश राणातन्त्र हटे यायेत भारतय् च्वना ज्यानाच्वपि खास याना स्वखल काग्रेसत दुगुजुयाच्वन उगु खः न राणा शासनया विरोधीय् ज्या यनाच्वसनिगु पुचः । थुकिया नेतृत्व महेन्द विक्रम शाह नं याना नं यानाच्वगु खः। न्ेपालय् विद्यमान राणातय्गु निरंकुशतन्त्र हटे यानाः प्रजातन्त्र हयेमा निति भारतय् च्वनाच्वपि प्रवासी नेपालीतय्गु पुचः थुकिया नेतृत्व वि.पि कोइराला यानाच्वगुं खः । वि सं १९९७ सालय् जुद्ध शमशेरया कारवाहीलय् लानाः सहिद जूपिनिगुपाखे प्रेरणा काइपि जेल जेलया सजायं फये धुंकूपिं राष्टवादी नेपलाीतय्गु पुच । थुकिया नेतृत्व् डिल्ली रमण रेग्मी यानाच्वगु खः ।
धर्मरत्न यमि जेल पिहां वयेवं एम.वि शाह कोइराला व रेग्मी स्वगु पुचःयात छगु ढिक्का यानाः राणा शासनयात हुताचा नकेया निति येयं गोप्य रुप प्रजा पंचायत या अस्थायी समिति गठन जुल । गोपाल प्रसाद रिमालया अध्यथताय् गठन जुगू उगु समितिया दुजःपि खः कृष्णप्रसाद रिमौला सूर्यबहादुर भारद्धाज धर्मरत्न यमि तुलसीलाल अमात्य नरबहादुर कर्माचार्य देवेन्द्रलाल श्रेष्ठ त्रिपुरश्वरसिंह प्रधान विजय बहादुर मल्ल चन्दशेखर आजाद व लक्ष्मीभतm श्रेष्ठ । उगु प्रजा पंचायत नीस्वनेया निति गोपाल प्रसाद व यमि तःधंगु भूमिका म्हितादीगु खः । धर्मरत्न यमि लगायतया नेतात उमिगु ल्वापु ज्वंकेत भारत वन । तर सफल मजू ।
प्रजा पंचायतया औपचारिक उद्धाटन २००५ आश्विन २६ गते १९४७ अक्टोवर १२ बिजयादशमी कुन्हु यें न्हुसतकया भूगोलपार्कय् जुल । त्रिपुरेश्वरसिहं प्रधानया सभापतित्वय् समारोह यानाः उपस्थित जूपित जाकि सिन्ह तिकाः व नलि स्वा लःल्हाना हिरादेवी पाखें प्रजा पंचायतया उद्धाटन जूल । तर सुयात ज्वना मयक् । भारतय् च्वनाः ज्या यानाच्वपि स्वखलः काग्रेसतय्त उगु समाचार प्रचार प्रसार यायेत छया विल । एम वि शाह व रेग्मी गथे खः अथे हे समाचार प्रचार यात । तर कोइराला पुसखं मेकथं हे प्रचार यात । उमिस प्रजा पंचायत जिमिगु हे काग्रेसया मेगु रुप खः । नेपाः दुने काग्रेस अवैधानिक जूगुली उकंथ यायेमाःगु ख अले उकिया उद्देश्य नं शणार्थी खतम योयेगु ख धकाः फंयग खं छापे यानाः प्रचार यानाबिल । उकिया हे कारण प्रधानमन्त्री मोहन शमशेर यानापाखें छगु पूजि पिकया मेगु सधं मवतले सभा गठन याये मज्यू धकाः पंचायतयात रोक्का पूर्जि विल ।
पद्म शमशेर २००४ सालय् पित व्यूगु विधानया न्ह्यने मोहन शमशेर याना पितव्यूगु रोक्का पूर्जि अवैधानिक जुल धकाः पंचायतया प्रतिनिधि सिहदरवारय धावलय् हजुरिया वहे पूर्जि विधन खः धया हयेत पंचायतया नेतात भूमिगत जुया कानुनी रुप व भौलिक हकया माग ज्वना स्रधर्ष यायेगु क्वछित ।
संधर्षया ज्याभ्वः कथं साकेतिक सत्याग्रह यायेगु नं क्वजित । सत्याग्रह जुइगु छन्हु न्ह्यः वि पि कोइरालापि येंय् वयाः उज्वःगु भ्वाथःगु पद्म विधानया निति छाय् तागत सिति छव्येगु ?
ीजिपि कांग्रेस देशव्यापी संधर्ष न्ह्याके त्यनागु दु । उकि हे लगे जु धकाः प्रजा पंचायतपित धाःवन । पंचायतयापिसं आ हे छु मयात धाःसा भौचा छम्ह छम्ह यानाः छुं यंकेथे ज्वना यंकी उकि जिपि ला थुकी हे लगे जुइ । छिमिसं थःगु हे ताल संर्धस याना हु । जिमिगु पंचायतमा उद्देश्य नं सुना संधर्षयात वनाप विल्य यायेगु खः धंकाः स्पष्ट यानाविल । अय्सां वि. पि पुच नाप खं मिले मजुल । क्व छिनातःगु ज्याझवःगु ज्याभवः कथं सत्याग्रह शुरु जुल ।
ध्र्मरत्न भ्वंतय् भूमिगत जुयाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वन । खुला तक सत्याग्रह यायेगु योजना दुगुली लछिया दुने सलंस म्ह कार्यकर्तात् ज्वना यंके धुंकेल । वि पि कोइरालां त क्वः हे थ्व सत्याग्रह दिकि जि थनं वने । पटना थ्यने साथ देशव्यापी आन्दोलनया धोषणा याये । थ्व छुं
छुं हे ज्याख्यलय् मवःगु सधंर्षया छाय् वना च्वनेगु । थ्व दयां छु याये ? धंकाः आन्दोलनकारी नेता व कार्यकर्तातय्त व्यतिmगत रुपं नापलाना शिथिल याना बिल विभाजन हयाविल ।
वि पि छखे प्रजा पंचायतयात सत्याग्रह दिकि धंका जोद यानाच्वनीगु सा मेखे वि पि व वया समर्षक पुचलं सुयात थ्व सत्याग्रह जिमिसं हे न्हयाका च्वनागु खः धाइगु सा गुम्हसितं थ्व राणातय्स न्ह्याके वियाच्वगु सत्याग्रह खं ग्वाहालि बीमते धाइगु थुके नेपालय् वि पि उकथं नाना ढगं प्रचार याना च्वनीगु सा मेखे भारतय् च्वंच्वंम्ह गणेशमान सिहं प्रजा पंचायतया संधर्ष जिमिगु खः । जिमि नेता वि पि येय् च्वनाः थम्ह हे सत्याग्रह आन्दोलन संचालन यानाच्वंगु खः धका पत्रपत्रिकाय् फुर्तिसाथ छापे याकाच्वनीगु । आखिरय् निरास जूम्ह् वि पि यात येय् त्यर तंलाछि त्वालय् त्रिरत्न तुलाधर या छेंय् सुलाः ममःचा नयाच्वंगु अवस्थाय् गौरिभतm प्रधान व त्रिरत्न तुलाधर नापं ज्वना यंकल ।
वि पि यात छेँय् सुचुकातत्र गुलि त्रिरत्नया श्री सम्पति राणा सरकार ताइजाद रोक्का यानाबिंल । थुगु धटनां यमिपित सुचुका तइपि सकले ग्यात । सि आइ डि या रिपोर्ट लागु छेँय् छेँय् धरपकड जुल । देशया ल्वहँया खलय याइपि काँग्रेसी सुयातं सुचुकातल धाःसा थुजाःगु हे सजायँ जुइ धकाः धोषणा यात । थथे जुइवं प्रजा पंचायतयापित नयेच्वने थाकुसा वल । सूर्य वहादुर नूतन बहादुर व लक्ष्मी साहुपितं यमिया छेँय् नं ज्वना यंकल । पंचायतया नेतातय्त विस्युं वनेगु बाहेक मेगु लँपू मन्त । यमि टिका भैरवया लँ जुकाः भारत वन । मचा वूगु लछि हे मदुम्ह हिरादेवीयात नं कुनाबिल ।
भारतया कलकत्राय् प्रजातन्त्र काग्रेसया झन्डा व राष्टिय काग्रेस या नेता तयाः राष्टिय व प्रजातन्त्र धइगू निगुली शव्दत लिकया केवल नेपाली काँग्रेस नांया पार्टी १९५० अप्रिल ९ २००६ चैःत्र २७ लय् खडा जुल , एकिकरणय् राणा विरोधी तत्वत यक्व थासं सःःतेगु यात । डिल्लीरमण रेग्मीयात पार्टीया हैसियतं सःतूगु मखुगुली मवन । राणाशाही खतम यायेगु प्रतिज्ञा यानाः नीस्वंगु उगु पार्टी गणेशमान सिंह समेतयात हात हतियार वियाः येँय् छ्वया हल । गणेशमानपिंस जेलय् च्वनाच्वपिं धर्मरत्न यमिपिंत नं सहयोग यायेत इनाप यानाः चिठ्ठि छ्वया हल । हिरादेवी समेत नाप नं सम्र्पक तयाः उपत्यकाच्चल संगठन दयेकेगुली लगे जुल ।
हिरादेवी बहनी जुलकी बँु वनाः लिहां वम्ह थें च्वंक ज्यापुनी वसः पुना पार्टीयागु गोप्य खँत नेतात भूमिगत जुया च्वंथाय व्यू जूइगु । सुला च्वपिनिगु दुविस्ता खँत नं माःमाः थाय् थ्यका वीगु । अले गोप्य भ्वंत दक्व च्याका छ्वइगु । थुकथं हिरादेवी गणेशमानपिंत ग्वाहालि यानाच्वन । तर सुन्दर राज चालिसे दक्व पोल खोले याना व्यूगुली यक्व नेता कार्यकर्तात ज्वना यंकल ।
भागाभाग जुइमाल । तारिखय् तयातःम्ह् हिरादेवीयात नं ज्वनायंकल ।अय्सां पोल्याहा चालिसेयात मत्व.तसे म्वाल ब्रम्ह जूया बचे जुया बचे जुल का धकाः न्यव न्ह्याकाः जेलय् स्वथना विल मेमेपिं यक्वसित हि भः भः वयेक दाल । गणेशमानयात नं ठोरीया जंगल ज्वनाः
सिहदरवारय् हल ।
जु जु त्रिभूवन ६ नोभेम्वर १९५० २००७ कार्तिक २१ ग्ते भारतीय् दुतावास विज्यानाः ११ नोभेम्वर १९५० २००७ कार्तिक २६ कुन्हु विशेष विमानपाखे भारत विज्यात । मोहन शमशेर ७ नोभेम्वर कुन्हु मचाम ज्ञानेन्द्रयात जु जु धोषणा यात । नेपालय् प्रजातन्त्र हयेगु बारे दिल्लीइ छलफल जुया च्वन । आखिर मोहन शमशेरया इनाप कथं भारतय् च्वंगू बिटिस परराष्ट विभागया छम्ह विशेष अफिसर विशेष विमानपाखे स्थिति जाँचे यायेत येँय् वल । उपि येँय् वये छन्हु न्ह्यः बहनीइ नेपाःया जनतां सिइका काल । वच्छिया दुने सम्पूर्ण तयारी यानाः लाखौ मनूत मूना गौचरणय् एकचित जुया विरोध प्रदर्शन याः वन ।
३ डिसेम्बर कुन्हु जाँचकीत विमान स्थलय् थ्यनेवं व्यापक प्रदर्शन जुल । बिटिश सानाज्य मुर्दावाद । अंग्रेज जाँचकी लिहा हँु । जिमि जु जु त्रिभूवन हे खः । प्रजातन्त्र जिन्दार्वाद रााणशाही मूर्दावार्द । इत्यादी नारा थ्वयेकाः अग्रेजतय्त धेरे यानाः थुकलं विल । ज्यानया प्रवाह मयासे विमानस्थलय् तयातःगु कफर्यू तोडे याना ः विरोध प्रदर्शन यात । उकथंया प्रदर्शन याःगु कारण जाँचकी तय्सं राणातय्गु कथं रिर्पोट वी मफुत । नेपाःया जनता जुजु त्रिभूवनयात मानय् मयाः ञानेन्द्र व मोहन शमशेरयात हे मानय् याः धकाः रिपोर्ट वी मफुत उगु विरोध प्रदर्शनय् लाखौ मनूत मुंकेगु ज्याय् समाज सेवाया शिखर पुरुष परोपकार संस्थाया जन्मदाता दयावीर सिंह कंसाकार ज्यू परोपकार संस्थायात मैदानय् क्वत हयाः तंधंगु भूमिका म्हितादिल । अथे हे तिर्ग नारायण मानन्धर कान्छा बुद्ध वज्रार्चायपिं समेतयागु नेतृत्वय् स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन खलः नं सक्रिय रुप जुलुसय् व्वति काल । नेपाल महिला संध मार्फत हिरादेवी नं सक्रिय नक्सां प्रदर्शनय् व्वति काल यदि उकथं व्यापक विरोध मजूगु जूसा राणाशाही उलि याकनं क्वःमदलिइगु जुइ ।
२००७ फागुण ७ गते १९५१ फेबअरी १८ प्रजातन्त्र वये न्ह्यः यमिया परिवार तःधंगु हे आर्थिक संकट ग्रस्त । भाःत न्ह्याव्ले जेल वनाच्वनीम्ह । तःमिपिनि म्ह्याय्मचा हिरादेवी । तर थःछेय्ं दुभंका म्ह । मचा बुइगु अवस्थाय् जा छपेसाँ खालि मजुइमा धकां हिरादेवीयात स्नेहलतापिसं वीर अस्पतालय् भर्ना याये यंकल । अस्पतालय् च्वत्रले नर्सतय्त मानवीय सेवा व राजनैतिक चेतना थनेगु ज्यांय् हिरादेवी कुत यानादिल । छेँय् लिंहा वयाः नं तागत दुगु नसाः नये मखनाः लां पसलय् वनाः खिचातय्त नकेत धकाः सितिकं क्ँय् कया हयाः उकियात दायेकाः रस त्वना च्वन । न्हाय्कं क्वाति दायेका त्वना च्वन । थ्वं इयाकाये धुंकूगु प्वकया ल्यं दुगु व्व कतय् चि मल्ता तयाः कं क्वाः बुल्ला थे दायेका त्वना च्वन । उकथं कष्टपूर्ण जीवन हने माःसां मचा छम्ह व्वहलय् पाछायाः आन्दोलनय् ब्वति कया च्वन । अय्नं ग्यानापुगु राजनीतिइ सना च्वंम्ह ग्यानापु धकाः सुनाँ नं दुकाये मछाः । यक्वस्यां हेला याना हइगु । नये मखना थतितिपिथाय् जाकि भचा त्याये का वंसा लाक्व पाक्व म्हुतु ल्हाना हइगु । थुज्वगु वातावरणं मां मचा निम्ह् सितुपातु वंक म्ह मफयेका नं च्वनेमाल ।
थःगु आर्थिक अवस्था बांमलानाः २००५ ६ सालपाखे हिरादेवी येँ मखनय् बुद्धि विकास माध्यामिक विद्यालयसं मचा छम्ह लुकुछिनाःआंख ब्वंक वन । छेँज त्वाःवाहाःयापि मस्तय्त न ं नापं ब्वके यंकाःशिशित यायेगुली कुतःयानादिल ।
धर्मरत्न यमि जुजु त्रिभुबनया ब्यतिmगत इच्छाकथं २००८ मंसिर ३० लिसे खाद्य उपमन्त्री व २००८ माध २२ लिसे २००९ श्रावण १९ तक वनं उपमन्त्री जुइधुंका लिपा भूतपूूर्ब मन्त्री धायेका ब्वनाच्वंसां आर्थिक अवस्था तसकं बामलाः । आम्दानी छुं दुगु मखु । सामाजिक रितिरिवाज पालन यायेत समेत मुश्किल जुयाः धर्मरत्न साहित्य सेवा याना कयाहया तःगु थी थी तक्मात नं हिरादेबी मिया म्वाये माःगु अवस्था वल । न्हथाये जाःगु पंग व सां निम्हं छफुति हे दगमगय् मजू । नैतिका मत्वतू । महापण्डित राहुल साँकृत्यायन व डा. भीमराव अम्बेडकर नापया संगत यानाः धर्मरत्न यमिया जीवनय् तःधंगु बौद्धिक व आध्यामिक परिवर्तन हयाबिल सा थ्हे जहान हिरादेवीया ह पाः व तिवःदया उकियात व्यवहारय् छ्वले फत । त्याग तपस्या याये फत। युद्धया मैदानय् वनीम्ह सेना थे द्यांलाना न्ह्यः पा याना सर्गः फांगा यानाः संधर्ष यायेफत ।
तत्कालिन इलय् देशय् छुवाछुत प्रथां नं तसकं हा कयाच्वगुं । अछुत थि मन्यः धयातःपित हिंतिइ लः तकं कायेके मवीगु । च्वय्या जात धाःपिंस क्वय्या जात धाःपितं थिइ तकं मज्जू । छंःु जुया थिल धाःसा क्वय्या जात धाःपितं मां दिक्क म्हुतु ल्हाइगु । च्वय्या जात धाःपिंसं म्व ल्हु माःगु निसि याये माःगु । स्कूलय् नं ब्वंके मवीगु । थुकंथ समाजं वर्जित यानातःगु अवस्थाय् नं क्वय्या जात धाःपिं नाप च्वनाः उमिसं थुयां ब्यूगु जा नइगु । नकीपिं नकेत ग्याना च्वंसां यमि व वया जहानं न्हिलाःं न्हिलाः नइगु । थुकथं थिइ मत्यः धकाः हेला याये मज्यू उमित नं थकायेमाः धका अग्रसर जुइगुइ धर्मरत्न व हिरादेवी दकसिवे न्हँय्ःने लाूः व । करपितं उपदेश जक बीगु मखु व्यवहारय् नं लागू याइपिं थःगु हे छेनिसें शुुरुवातं याइपि । यमि मन्त्री जुबलय् इमिसं पोन्यानी हाकुचा पोडेनी यात थःगु भुतुलिइ जाथुइत ग्वहालि याइम्ह लः काइम्ह याना क्यनाबिल । खाया खेंय् तकं नये मज्यूगु तत्कालीन उदाय् समाजय् छेँय् पिने शकस्यां खने दयेक खा लहिनाःक्यनाबिल । जिमि म्ह्याय्पि गुला तक मांया प्वाथय् बा हा च्वना वये धुंकल आ हानं बा हा तयेगु धइगु मुर्ख ज्या खः धकाः म्हा्य्पितं बा हा नं मतः इहि नं मयाः । काय्यात कय्तापुजा नं मयाः ।न्हिकं नं मव्यू । थःपिंस नं न्हिकं मयाः देखा दुम्ह हिरादेबी न्हिकं दिक्षाया नियम नं पालना मयाः ।
२००७ सालया जनका्रन्ति लिपा नं धर्मरत्न यमि सुथनिसे बहनी तक मनूत नाप लायेगु चाहिलेगु गोप्ठीइ व्बति काः जुइगु । छेँया रेखदेख यायेगु छम्ह काय् व खुम्ह म्ह्याय्पित व्बलकेगु ज्या हिरादेवी याइगु । छेँया छं हे चिन्ता कायेम्वाः गु कारण यानाः धर्मरत्न छम्ह फकिर थे यःथाय् वने दत् न्ह्याथाय् द्यने खत । स्वतन्त्रतापूर्वक जीवन हने दत । हिरादेवीया हे हःपाः दयाःस्वतन्त्रता सेनानी धर्मरत्न यमि राष्टवादी नेता कथं स्थापित जुइफत । वय्कःया प्रेरणा दया गुलि मनूत डाक्टर इन्जिनियर शिक्षक जुया वये फत। भाःत मन्त्री जुसेलि तिनि थःछेंपिंस नं म्हायाय्मचा धंकाः दुकाल । थःत न्ह्याक्व हे तच्वःगु ल्वय् कष्ट जूसा परे जुइगु अवस्थाय् न्ह्थाम्हेसित ग्वाहालि यायेत नं व्वाँय जुइम्ह हिरादेवी दम व मुटुया ल्वचं कया २०२५ माध २६ गते प्राण त्याग यात । ४८ दँ तिनि दुम्ह थः जीवन पासा मदया धर्मरत्नयात तःधंगु चोट लात । उकि हे मखा धर्मरत्न यमि तुलाधर थः म्ह््याय्पिन्त धाइगु छिमिगु ला मांँ जक मन्त जिगु ला माँ , जीवनपासा कलाः स्वम्ह छक्वलं हे मन्त ।
भैतिक रुपं हिरादेवी यमि तुलाधर झीगु न्ह्यने मदुसा वय्कलं नेपाःया राजनैतिक परिवर्तन सामाजिक सुधारया निति याना थकुगु ज्यायात झीसं गुव्ले ल्व मंके फइमखु । सम्र्पन्न परिवारय् जन्म जुया नं दुःखपूर्वक जीवन हनाः न्ह्थाये जाःगु कष्ट नं सहजकथं पचे यानाः थःगु लगन धैर्य व साहसं न्ह्याव्ले लुमंके वइम्ह वीर मिसा पूजा याये वइम्ह अजिमांजु जुयावन । तुपः ज्वना युद्धया मैदानय् मवंसा जन आन्दोलनया न्ह्यलुवाः जुया देय्यात राणा शासनं मुतm यानाः हनेवहम्ह स्वतन्त्रता सेनानी मिसा जुया झीसं लुमंकेबहम्ह जुयावन । सन्दर्भ साम्रागी नेपालका कुरा च्वमि धर्मरत्न यमि न्हापांगु संस्करण २०१४ निक्वःगु संस्करण २०५८ २, धर्मरत्न यमि स्मृति ग्रन्थ भाद्र २०