When history remembers revolutions, it often remembers the leaders—their speeches, their books, their political victories and defeats. But behind every public figure who dares to challenge power, there are people whose sacrifices are quieter, harder to measure, and rarely acknowledged. My mother, Heera Devi Yami, was one of them.
She was not simply the wife of Dharma Ratna Yami, a man of brilliant intellect and fearless political conviction. She was the ground he stood on—the one who kept the home functioning, the children fed, and the household stable while my father’s life was consumed by the democratic struggle in Nepal.
A Life of Scarcity, Lived with Generosity
My mother lived in a constant shortage of money—not because she lacked resourcefulness, but because my father’s mission in life consumed every rupee we had. My father believed in surrounding himself with people—students, activists, thinkers—so they could engage with his writings and ideas.
He fed them, housed them, and kept them close. An audience was not a luxury for him—it was a necessity. When guests were not fed well, he grew restless, even furious. To him, ideas could only grow when the body was nourished.
For my mother, this meant a different kind of battlefield. She was the general of the home front—managing seven children with scarce resources, constantly borrowing money, stretching rice and lentils into banquets, and somehow making it look effortless. She even extended rooms in our house—not for our comfort, but so more rainwater could be collected for the swelling household.
She bartered, mended, and improvised—turning shortages into solutions. Her sacrifices were invisible to most, but they were the backbone that made my father’s public battles possible.
Despite scarce resources and overwhelming responsibilities—raising seven children in a household where money was often so tight that she had to borrow just to feed us—she never let the weight of struggle crush her spirit. My father, deeply committed to the cause, often surrounded himself with those who sought to learn from him, and it was my mother who quietly ensured there was enough food to feed them all. She extended the rooms, collected rainwater, and found ways to stretch every penny.
Her Struggle Was Political, Too
My father’s political life—his speeches, books, and underground activism—was part of the great fight for democracy and justice in Nepal. But behind the force of his voice was the steady rhythm of my mother’s work.
Every borrowed rupee, every improvised meal, every jug of rainwater she collected was, in its own way, a contribution to the movement. When my father gathered people around him, she made sure they stayed—feeding them, finding bedding, caring for them as if they were her own.
She knew that hunger could silence even the loudest idealist. So she became the keeper of warmth and nourishment, ensuring the fire of change my father lit never went out.
The struggle took from her what it could never return—years of financial hardship, the energy of her youth, and moments of comfort she never allowed herself to claim. Yet she never complained, not to us and never to my father. Her way of resisting was to endure.
Her sacrifices went beyond the material. She faced the emotional and physical toll of constant fear, uncertainty, and hardship. She was the unseen backbone, the nurturing force that sustained not just her family but the movement itself. Her resilience allowed my father and many others to continue their fight, knowing someone strong was holding the home front.
The Legacy
The revolutions are sustained not only by speeches, protests, and manifestos, but also by women who borrow money to feed strangers, who build extra rooms so rainwater can be collected, who raise children while their husbands fight battles with words and ideas. Without her, my father’s legacy would have been impossible. His vision was bold, but her endurance was the ground it stood on.
If the story of Nepal’s democratic struggle is told honestly, it must include women like my mother—silent pillars without whom the house of change would have collapsed. My mother’s life reminds us that while leaders make history, it is often the unseen sacrifices that keep history alive. She was arrested during delivery time and suring breast fed child.
Pillars of Change
If the story of Nepal’s democratic struggle is told honestly, it must include women like my mother—silent pillars without whom the house of change would have collapsed. While leaders make history with their names in books and speeches, it is often the unseen sacrifices of women like her that keep history alive.
My mother’s life was marked by hardship and courage in equal measure. She was arrested at the most vulnerable moment—during childbirth. Imagine the fear and pain she must have endured, not just from giving birth but from being torn away into the hands of the oppressors. Even later, as she breastfed her infant child, her spirit was tested repeatedly by a system that showed no mercy to women who dared to stand for justice.
My mother’s story is the story of countless women who have been erased from history, yet whose contributions were indispensable. They did not seek recognition or applause, but their sacrifices laid the foundation for the freedoms we enjoy today.
As we remember the heroes of Nepal’s democratic struggle, let us also honor these pillars—the women who bore the burden, who loved fiercely in times of fear, and whose courage.. My mother’s life is a testament to their bravery and the enduring power of strength.
इतिहासले क्रान्तिहरूलाई सम्झँदा प्रायः नेताहरूलाई सम्झन्छ—उनीहरूका भाषण, उनीहरूका पुस्तकहरू, उनीहरूका राजनीतिक विजय र हारहरू। तर शक्तिलाई चुनौती दिने प्रत्येक सार्वजनिक व्यक्तिको पछाडि, त्यस्ता मानिसहरू हुन्छन् जसको त्याग मौन हुन्छ, जसलाई मापन गर्न गाह्रो हुन्छ र जसलाई बिरलै स्वीकार गरिन्छ। मेरी आमा, हीरादेवी यामी, तिनीहरूमध्ये एक हुनुहुन्थ्यो।
उहाँ धर्मरत्न यामीको पत्नी मात्र हुनुहुन्नथ्यो, जो एक प्रखर बुद्धिजीवी र निडर राजनीतिक विश्वास भएका व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। उहाँ त्यो भूमि हुनुहुन्थ्यो जसमा उहाँ उभिनुभएको थियो—जसले घरलाई चलायमान राख्यो, बालबालिकालाई खुवायो, र मेरो बुबाको जीवन नेपालको प्रजातान्त्रिक सङ्घर्षले खाँदा पनि घरलाई स्थिर राख्यो।
उदारताका साथ बाँचिएको अभावको जीवन
मेरी आमा निरन्तर आर्थिक अभावमा बस्नुभयो—यो उहाँमा साधनशीलताको अभावले होइन, तर मेरा बुबाको जीवनको लक्ष्यले हामीसँग भएको हरेक पैसा खाइदिएकोले हो। मेरा बुबा आफूलाई मानिसहरू—विद्यार्थी, कार्यकर्ता, विचारक—सँग घेर्नमा विश्वास गर्नुहुन्थ्यो ताकि उनीहरू उहाँको लेखन र विचारहरूसँग जोडिन सकून्।
उहाँले उनीहरूलाई खुवाउनुभयो, बास दिनुभयो, र आफूसँगै राख्नुभयो। उहाँका लागि दर्शकहरू विलासिता थिएनन्—यो एक आवश्यकता थियो। जब पाहुनाहरूलाई राम्रोसँग खुवाइँदैनथ्यो, उहाँ बेचैन हुनुहुन्थ्यो, यहाँसम्म कि क्रोधित पनि हुनुहुन्थ्यो। उहाँका लागि, शरीर पोषित हुँदा मात्र विचारहरू बढ्न सक्छन्।
मेरी आमाका लागि, यसको अर्थ एक फरक प्रकारको युद्धभूमि थियो। उहाँ घरको मोर्चाको सेनापति हुनुहुन्थ्यो—सीमित स्रोतसाधनले सात जना बच्चाहरूको व्यवस्थापन गर्ने, निरन्तर पैसा उधारो लिने, चामल र दाललाई भोजमा परिणत गर्ने, र यो सबैलाई सहज देखाउने। उहाँले हाम्रो घरमा कोठाहरू पनि थप्नुभयो—हाम्रो सुविधाका लागि होइन, तर बढ्दो परिवारका लागि थप वर्षाको पानी सङ्कलन गर्न सकियोस् भनेर।
उहाँले सामान साटासाट गर्नुभयो, मर्मत गर्नुभयो, र सुधार गर्नुभयो—अभावहरूलाई समाधानमा परिणत गर्नुभयो। उहाँको त्याग प्रायः अदृश्य थियो, तर ती नै मेरो बुबाको सार्वजनिक लडाइँलाई सम्भव बनाउने मेरुदण्ड थिए।
सीमित स्रोतसाधन र अत्यधिक जिम्मेवारीहरूका बाबजुद—जहाँ पैसा यति कम हुन्थ्यो कि उहाँले हामीलाई खुवाउनका लागि उधारो लिनुपर्थ्यो—उहाँले सङ्घर्षको बोझले आफ्नो आत्मालाई कुल्चिन कहिल्यै दिनुभएन। आफ्नो लक्ष्यप्रति गहिरो प्रतिबद्ध हुनुभएका मेरा बुबाले आफूलाई उहाँबाट सिक्न खोज्नेहरूसँग घेर्नुभयो, र मेरी आमाले ती सबैलाई खुवाउन पर्याप्त खाना छ भनी सुनिश्चित गर्नुभयो। उहाँले कोठाहरू विस्तार गर्नुभयो, वर्षाको पानी जम्मा गर्नुभयो, र हरेक पैसालाई तन्काउने तरिकाहरू खोज्नुभयो।
उहाँको सङ्घर्ष पनि राजनीतिक थियो
मेरा बुबाको राजनीतिक जीवन—उहाँका भाषण, पुस्तकहरू र भूमिगत गतिविधि—नेपालमा प्रजातन्त्र र न्यायको लागि गरिएको महान् सङ्घर्षको हिस्सा थियो। तर उहाँको आवाजको शक्तिको पछाडि मेरी आमाको कामको स्थिर लय थियो।
उधारो लिइएको हरेक पैसा, सुधारिएको हरेक खाना, उहाँले सङ्कलन गर्नुभएको वर्षाको पानीको हरेक भाँडो, आफ्नै तरिकाले, आन्दोलनमा एक योगदान थियो। जब मेरा बुबाले मानिसहरूलाई आफ्नो वरिपरि जम्मा गर्नुभयो, उहाँले उनीहरूलाई बस्न दिनुभयो—उनीहरूलाई खुवाएर, सुत्ने ठाउँ खोजेर, र उनीहरूलाई आफ्नै बच्चाहरू जस्तै हेरचाह गरेर।
उहाँलाई थाहा थियो कि भोकले सबैभन्दा ठूलो आदर्शवादीलाई पनि मौन बनाउन सक्छ। त्यसैले उहाँ न्यानोपन र पोषणको रक्षक बन्नुभयो, र मेरा बुबाले जलाएको परिवर्तनको आगो कहिल्यै ननिभ्ने सुनिश्चित गर्नुभयो।
सङ्घर्षले उहाँबाट ती कुराहरू लियो जुन कहिल्यै फर्काउन सकिँदैनथ्यो—वर्षौँको आर्थिक कठिनाइ, उहाँको युवावस्थाको ऊर्जा, र आरामका क्षणहरू जुन उहाँले आफैँलाई कहिल्यै दाबी गर्न दिनुभएन। तैपनि उहाँले कहिल्यै गुनासो गर्नुभएन, न हामीसँग न त मेरा बुबासँग। उहाँको प्रतिरोधको तरिका सहन गर्नु थियो।
उहाँको त्याग भौतिक कुराभन्दा पर थियो। उहाँले निरन्तर डर, अनिश्चितता र कठिनाइको भावनात्मक र शारीरिक बोझको सामना गर्नुभयो। उहाँ अदृश्य मेरुदण्ड हुनुहुन्थ्यो, त्यो पोषण दिने शक्ति जसले आफ्नो परिवारलाई मात्र नभई आन्दोलनलाई पनि टिकाइराख्यो। उहाँको लचकताले मेरा बुबा र अरू धेरैलाई आफ्नो लडाइँ जारी राख्न अनुमति दियो, यो थाहा पाउँदै कि घरको मोर्चालाई एक बलियो व्यक्तिले समालिरहेको छ।
विरासत
क्रान्तिहरूलाई केवल भाषण, विरोध, र घोषणापत्रले मात्र दिगो बनाइँदैन, तर अपरिचितहरूलाई खुवाउन पैसा उधारो लिने, वर्षाको पानी सङ्कलन गर्न अतिरिक्त कोठाहरू बनाउने, र आफ्ना श्रीमानहरूले शब्द र विचारका साथ युद्ध लड्दा बच्चाहरू हुर्काउने महिलाहरूद्वारा पनि गरिन्छ। उहाँबिना, मेरा बुबाको विरासत असम्भव हुने थियो। उहाँको दृष्टिकोण साहसी थियो, तर उहाँको सहनशीलता त्यो जमिन थियो जसमा यो उभिएको थियो।
यदि नेपालको प्रजातान्त्रिक सङ्घर्षको कथा इमान्दारीपूर्वक भनिन्छ भने, यसमा मेरी आमा जस्ता महिलाहरूलाई पनि समावेश गर्नुपर्छ—जो मौन खम्बा थिए, जसको साथविना परिवर्तनको घर भत्कने थियो। मेरी आमाको जीवनले हामीलाई सम्झाउँछ कि जब नेताहरूले इतिहास बनाउँछन्, तब प्रायः अदृश्य बलिदानहरूले नै इतिहासलाई जीवित राख्छन्। उहाँलाई बच्चा जन्माउने बेलामा र स्तनपान गराउँदै गर्दा पनि गिरफ्तार गरिएको थियो।
परिवर्तनका खम्बा
यदि नेपालको प्रजातान्त्रिक सङ्घर्षको कथा इमान्दारीपूर्वक भनिन्छ भने, यसमा मेरी आमा जस्ता महिलाहरूलाई पनि समावेश गर्नुपर्छ—जो मौन खम्बा थिए, जसको साथविना परिवर्तनको घर भत्कने थियो। जब नेताहरूले पुस्तक र भाषणहरूमा आफ्नो नाम राखेर इतिहास बनाउँछन्, तब प्रायः उहाँ जस्ता महिलाहरूको अदृश्य बलिदानले नै इतिहासलाई जीवित राख्छ।
मेरी आमाको जीवनमा कठिनाइ र साहस बराबर मात्रामा थिए। उहाँलाई सबैभन्दा कमजोर क्षणमा—सुत्केरी हुँदा—गिरफ्तार गरियो। कल्पना गर्नुहोस् कि उहाँले कति डर र पीडा सहनुपर्यो, केवल जन्म दिँदाको मात्र होइन, तर अत्याचारीहरूको हातमा पर्दाको पनि। पछि पनि, उहाँले आफ्नो शिशुलाई स्तनपान गराइरहेको बेला पनि, उहाँको आत्मालाई एक यस्तो प्रणालीले बारम्बार परीक्षण गर्यो जसले न्यायका लागि उभिने महिलाहरूलाई कुनै दया देखाउँदैनथ्यो।
मेरी आमाको कथा इतिहासबाट मेटाइएका अनगिन्ती महिलाहरूको कथा हो, जसको योगदान अपरिहार्य थियो। उनीहरूले मान्यता वा प्रशंसा खोजेनन्, तर उनीहरूको बलिदानले हामीले आज उपभोग गर्ने स्वतन्त्रताहरूको जग बसाल्यो।
जब हामी नेपालको प्रजातान्त्रिक सङ्घर्षका नायकहरूलाई सम्झन्छौँ, तब यी खम्बाहरूलाई पनि सम्मान गरौँ—ती महिलाहरू जसले बोझ बोके, डरको समयमा गहिरो माया गरे, र जसको साहस... मेरी आमाको जीवन उनीहरूको बहादुरी र शक्तिको अटल शक्तिको एक प्रमाण हो।